Αν ψάξετε στα αρχεία της ιστορίας της τέχνης για κρυμμένα αστεία, οπτικά λογοπαίγνια και παράλογους χαρακτήρες, θα γίνει σαφές ότι κανείς δεν το κάνει όπως οι Ολλανδοί ζωγράφοι.

Στην πραγματικότητα, μόνο κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα γράφτηκαν 25 βιβλία με ανέκδοτα στις Κάτω Χώρες και ένα βιβλίο εθιμοτυπίας του 1677 με τίτλο Hoofsche Welleventheid έδινε έμφαση στο χιούμορ ως βασικό τρόπο για να κερδίσετε τον σεβασμό των συνομηλίκων σας.

Δεν θα πρέπει λοιπόν να αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η λεγόμενη «χρυσή εποχή» της ολλανδικής τέχνης είναι γεμάτη από πρόστυχα υπονοούμενα.

Η ανάπτυξη μιας μεσαίας τάξης που όλο και πλήθαινε, με διαθέσιμο εισόδημα που μπορούσε να δαπανήσει σε έργα τέχνης, οδήγησε με τη σειρά της σε μια αλλαγή στην καλλιτεχνική θεματολογία.

Οι βιβλικές σκηνές, οι οποίες βρίσκονταν στο απόγειο της δημοτικότητάς τους, άρχισαν να ξεπερνιούνται από οικιακούς εσωτερικούς χώρους, νεκρές φύσεις και σκηνές πλήθους. Μάλιστα, όπως θα δούμε, κάποιοι καλλιτέχνες φρόντισαν να διακωμωδήσουν με τον τρόπο τους τα παρωχημένες αντιλήψεις γύρω από το τι θα πει τελικά «ωραίο».

Όπως όμως έχουν αποδείξει τα σημερινά διαδικτυακά memes, δεν υπάρχει τίποτα πιο δημοφιλές από μια αστεία εικόνα, οπότε οι κωμικές σκηνές είχαν και τότε μεγάλη πέραση.

Ακολουθούν πέντε παραδείγματα ολλανδικών έργων τέχνης με κρυμμένα αστεία που θα σας κάνουν ίσως να αναθεωρήσετε για το πόσο παρατηρητικά όντα τελικά είστε.

Γιαν Στέιν, Woman at her Toilet (1663)

Το έργο του Γιαν Στέιν «Γυναίκα στην τουαλέτα της», που αποτελεί πλέον μέρος της Βασιλικής Συλλογής του Ηνωμένου Βασιλείου, δεν είναι χιουμοριστικό, είναι όμως ένα κλασικό παράδειγμα κρυμμένου λογοπαίγνιου.

Στον πίνακα, παρακολουθούμε την κυρία να φοράει την κάλτσα της («kous») δίπλα στο κοντινό δοχείο τουαλέτας («piespot»). Ο συνδυασμός των δύο λέξεων αποκαλύπτει ότι πρόκειται για πόρνη («pieskous»).

Τα λογοπάιγνια του Στέιν, όμως δεν σταματούν εκεί, καθώς ο ίδιος υπέγραψε το επώνυμό του – το οποίο στα ολλανδικά θα πει «πέτρα» – πάνω στη αριστερή πέτρινη στήλη.

Γιοχάνες Βερμέερ, The Music Lesson (1662)

Αυτή η σκηνή μπορεί να είναι φαινομενικά αθώα, καθώς παρακολουθούμε δύο εραστές σε ένα μάθημα πιάνου να ανταλλάσσουν σπινθηροβόλες ματιές ενώ κοιτούν ντροπαλά ο ένας τον άλλον  μέσω του καθρέφτη που βρίσκεται ακριβώς πάνω από το πιάνο.

Σύμφωνα με κριτικούς τέχνης βέβαια, το «πλάνο» είναι πιο πονηρό από όσο νομίζουμε. Αν παρατηρήσει κανείς καλύτερα θα δει πως πάνω στο τραπέζι υπάρχει μια κανάτα κρασί, ένα αφροδισιακό ποτό, αλλά και, σύμφωνα με το artnet, το μεγάλο βιολοντσέλο που βρίσκεται ανάσκελα στο κέντρο του δαπέδου αποτελεί ένα φαλλικό σύμβολο από το οποίο δύσκολα κανείς παίρνει τα μάτια του από πάνω του όταν το παρατηρήσει.

Βίλλεμ Κλες Χέντα­­­, Still Life with Wan Li Plate (1649)

«Στον τάφο σου θα τα πάρεις;», συνηθίζουμε να ρωτάμε ανθρώπους που αρνούνται να δεχτούν το πόσο εφήμερα είναι τα αντικείμενα. Το ίδιο, πάνω κάτω, έλεγε και ο Βίλλεμ Κλες στο κοινό του.

Οι πίνακες «vanitas» είναι, θα έλεγε κανείς, μια «σπουδή» στη μαύρη κωμωδία.

Σκηνές όπως το Still Life with Wan Li Plate του Βίλλεμ Κλες διαθέτουν σύμβολα πλούτου, όπως ένα ακριβό κινέζικο πιάτο και ένα ασημένιο κύπελλο, αλλά αυτά τα αντικείμενα είναι γεμάτα με απορρίμματα και μοιάζουν τυχαία πεταμένα.

Ο καμβάς, που τώρα στεγάζεται στο Μουσείο Wallraf-Richartz στην Κολωνία της Γερμανίας, έχει σχεδιαστεί για να υπενθυμίζει στους θεατές ότι, παρά το πόσα μπορεί να έχουν στην κατοχή τους, όλοι τελικά πεθαίνουμε και τελικά πράγματι δεν μπορεί κανείς να πάρει τίποτα μαζί του.

Πίτερ Μπρίγκελ ο πρεσβύτερος, Netherlandish Proverbs (1607)

Σε αυτή την πολυσύχναστη σκηνή ενός χωριού, ο Μπρίγκελ συγκέντρωσε με ευφυή τρόπο προσωποποιήσεις περισσότερων από 126 φλαμανδικών παροιμιών, χρησιμοποιώντας τις εικόνες σαν λέξεις βγαλμένες από την πιο αιχμηρή σάτιρα του κόσμου.

Αυτά περιλαμβάνουν: έναν άνδρα που «δαγκώνει μια κολόνα» (που στη ολλανδική παράδοση αντιπροσωπεύει έναν υποκριτή άνθρωπο και μάλιστα θρησκευόμενο), μια στέγη «στρωμένη με τάρτες» (που σημαίνει ότι κάποιος καυχιέται για τον πλούτο του), και έναν άνδρα που σκύβει έξω από ένα παράθυρο για να κάνει το νούμερο δύο πάνω στον… κόσμο (που σημαίνει ότι περιφρονεί τα πάντα).

Ο πίνακας ήταν τόσο δημοφιλής στην εποχή του, ώστε ο γιος του Μπρίγκελ, Πίτερ ο νεότερος, έφτιαξε τουλάχιστον 16 αντίγραφα του έργου.

Ιερώνυμος Μπος, The Garden of Earthly Delights (1480–1505)

Για αυτό το τελευταίο παράδειγμα ολλανδικής κωμωδίας πήγαμε λίγο πιο πίσω στο παρελθόν, στον Ιερώνυμο Μπος, ίσως τον πρώτο σουρεαλιστή ζωγράφο του κόσμου.

Το έργο του The Garden of Earthly Delights του είναι σαν ένα Where’s Waldo από παράλογους χαρακτήρες, συμπεριλαμβανομένου ενός μπλε ανθρώπου-πουλιού που συλλαμβάνεται στα μισά της διαδρομής να τρώει έναν γυμνό άνδρα, κάποιου με το σώμα ενός αυγού που σπάει και ενός λάγνου γουρουνιού ντυμένου καλόγρια.

*Πηγή: ArtNet